Bouwen met erfgoed
Ga eens staan op de Grebbedijk, bij de Grebbesluis aan de voet van de Grebbeberg. Kijk goed om je heen. Aan beide kanten van de weg liggen aarden wallen in een typische, driehoekige vorm. Zie je dat? Het zijn de resten van een hoornwerk, de buitenkant van een versterkte plaats, zoals er nog een paar over zijn in Nederland.
Het Hoornwerk op deze plek is in de 18e eeuw aangelegd, rond 1745. Het was een belangrijk verdedigingswerk waarmee zowel de Grebbedijk als de Grebbesluis verdedigd kon worden. Paul Vesters, specialist erfgoed en cultuurhistorie bij Utrechts Landschap, weet er alles van. Hij zorgt dat het bijzondere erfgoed in de regio bewaard blijft. Want zulk erfgoed kan toekomstige generaties iets vertellen over de geschiedenis. Paul vertelt wat er zo mooi is aan het Hoornwerk en waarom kennis van erfgoed en cultuurhistorie belangrijk zijn in een project als dit.
‘Het gebied rond de Grebbeberg vind ik een van de meest boeiende plekken in ons gebied. De eeuwenoude eiken op de Grebbeberg, het steeds veranderende water in de Blauwe Kamer; de natuur is echt prachtig. Tegelijk vind je in dit gebied heel veel sporen van menselijke activiteit, zoals de middeleeuwse ringwalstructuur boven op de Grebbeberg of kazematten uit de Tweede Wereldoorlog.’
Wat is er zo bijzonder aan het Hoornwerk?
‘Het Hoornwerk maakt onderdeel uit van de Grebbelinie, een verdedigingsgebied vóór dat van de Hollandse Waterlinie. Vroeger waren zulke waterlinies een typisch Nederlandse manier om ongewenste indringers tegen te houden. Door een groot gebied onder een klein laagje water te zetten, kon het leger van de tegenstander er niet doorheen. Ze zagen de sloten niet meer, terwijl boten ook niet te gebruiken waren omdat het zo’n klein laagje water was.
Het Hoornwerk ligt precies op een strategisch kruispunt: de Grebbedijk was al heel lang een veelgebruikte Oost-West route. En de Grebbesluis was belangrijk om het waterniveau in de Grebbelinie te controleren. Met het Hoornwerk kon men de Grebbesluis verdedigen tegen indringers uit het oosten. Toch is het Hoornwerk alleen in de Tweede Wereldoorlog gebruikt zoals het bedoeld was. Eind april 1940, besloot men namelijk op het allerlaatste moment de Grebbelinie onder water te zetten. De Grebbelinie werd daarmee de belangrijkste verdedigingslinie, in plaats van de Hollandse Waterlinie. Toen de Duitsers over de Grebbedijk oprukten, is er hevig gevochten in het gebied.’
Wat gaat er met het Hoornwerk gebeuren?
‘De rijke historie van deze plek is op dit moment nauwelijks te beleven, ondanks de monumentale status. Je moet goed kijken om het Hoornwerk nog te zien, want de verdedigingswallen zijn veel lager dan ooit waren. Dus toen het projectbureau ons benaderde met het plan om het Hoornwerk terug te brengen in zijn oude staat, vonden we dat direct een goed idee.
Het plan is nu om de wallen weer zo hoog te maken als in de 18e eeuw. Het Hoornwerk wordt daarmee opnieuw een verdedigingswerk, maar nu tegen hoge waterstanden. De dijk zelf hoeft daardoor niet hoger te worden. De komende tijd zoeken we in detail uit of het inderdaad kan. Het Hoornwerk ligt deels in beschermd natuurgebied, dus we willen wel zeker weten dat de natuur erop vooruitgaat wanneer we het Hoornwerk herstellen.’
Het herstel van het Hoornwerk wordt gesteund door de Erfgoed Deal), een programma erfgoed te herstellen bij nieuwe bouwprojecten. Dat noemen ze ook wel ‘building with culture’. Kan je uitleggen wat dat precies betekent?
‘Het Nederlandse landschap wordt al eeuwen door mensen veranderd om hier met droge voeten aan landbouw te kunnen doen. Die oude veranderingen zijn nog steeds in het landschap terug te vinden. Wanneer je iets gaat bouwen of veranderen, zoals nu in de gebiedsontwikkeling, moet je goed naar het bestaande landschap kijken. Onze voorouders kenden het landschap namelijk heel goed en veranderden het niet voor niets.
De hoogteverschillen die er al waren, gebruikte men om het land zo goed mogelijk in te richten. Zulke oude structuren in het landschap zijn vaak waardevol om problemen van deze tijd aan te pakken. Zoals de manier waarop we omgaan met droge periodes en plotselinge, grote buien. De term ‘building with culture’ uit de Erfgoed Deal beschrijft dat. Door met een open blik naar ons cultuurhistorisch erfgoed te kijken, kunnen we het soms op een verrassende manier bewaren.
In dit geval komt het heel mooi samen. Het Hoornwerk krijgt opnieuw een verdedigingsfunctie, maar dan tegen de gevolgen van hoge waterstanden. Tegelijk wordt het Hoornwerk beter zichtbaar in het landschap, waardoor we beter kunnen vertellen over de geschiedenis van deze bijzondere plek. Zo’n nieuwe functie helpt dus enorm om erfgoed voor toekomstige generaties te bewaren. De andere mogelijkheid, de dijk verhogen, zou vrijwel zeker het Hoornwerk beschadigen, dus ik hoop echt dat we dit plan samen kunnen uitvoeren.’
Dertien overheden en maatschappelijke organisaties werken samen in de Erfgoed Deal. Overal waar plekken met een bijzondere historie veranderen, zet het programmabureau van de Erfgoed Deal zich in om die historie zichtbaar te houden. Meer informatie hierover is te vinden op https://www.erfgoeddeal.nl/programma/over-de-erfgoed-deal.